Kitapların Tapusu: Exlibris/ Hatice Şule Tezel

Ödünç verdiğiniz kitaplar geri gelmiyor, dostlarınız kitaplarınıza el mi koyuyor? Alberto Manguel “Bir insana ödünç kitap vermek onu hırsızlığa teşvik etmektir.” diyordu. Bu sözler size abartılı gelebilir.

O halde Hatice Şule Tezel’in hazırladığı exlibris yazımıza göz atmalısınız. Kitaplarının kaybolmasından, geri gelmemesinden korkan insanlar yüzyıllardır neler yapmışlar beraber okuyalım…

Exlibris , kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde kitap sahibinin adının ve farklı konulardaki resim ve motiflerin yer aldığı küçük boyutlu özgün yapıtlardır. Kitabın kartviziti ya da tapusudur da diyebiliriz. Latince’de sözcük olarak “…’nın kitaplığından” veya “…’nın kütüphanesine ait” anlamına gelir. Uzun bir geçmişe sahip bu sanat dalı, aynı zamanda yapıldığı dönemin kültürel özelliklerini günümüze taşır.

Exlibris’in Tarihçesi

Exlibrisin ilk ve en eski örneğinin M.Ö. 1400 yıllarında açık mavi renk bir fayans üzerine yapıldığı, bunun da III. Amenofis’in kitaplığına ait olduğu ve bu levhaların papirüs rulolarını korumak için kullanılan ağaç sandıklara takıldığı tahmin edilmektedir. Gerçek anlamda Exlibrisler matbaanın icadıyla birlikte yapılmıştır. Önceleri sadece kilisenin ve prenslerin ellerinde bulunan çok değerli el yazması kitaplar, matbaa sayesinde alt düzeydeki soylular ve eğitim görmüş burjuva sınıfı tarafından da elde edilmiştir. Böylece tek sayı olma durumunu kaybeden bu kitapların, hırsızlıktan ve kaybolmalardan korunması için özel bir mülkiyet işareti gerekliliği doğmuştur. Büyük kitap koleksiyonlarına sahip orta çağ manastırlarındaki kitaplarda da bu tür semboller kullanılmış, hatta ödünç verilen kitaplara özen gösterilmesi için ricalarda bulunulmuş, kaybolursa verilecek cezalar ve tehditler yazılmıştır.

Barselona’daki San Pedro Manastırı Kütüphanesi’ndeki 19. yüzyıldan kalma bir el yazması kitaptaki uyarı: “Kim ki bir kitabı sahibinden çalar; ödünç alır ve geri vermez, kitap elinde yılan olsun. Her yanına inme insin, tüm uzuvları işe yaramaz olsun. Acılar içinde kıvransın. Merhamet dilemek için yalvarır olsun. Acıları yoklukta şarkı söyleyene değin dinmesin. Ölmeyen yılana karşın, kitap kurtları kemirsin bağırsaklarını. Son cezasına giderken, cehennemin alevleri yutsun onu.”

1450 yıllarında “Igler” / kirpici takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabensberg için yapılan ve çayırdaki çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği exlibrisin üst kısmında bir şerit içinde “Hanns Igler, kirpi sizi öpebilir.’’ sözcükleri yer almaktadır. Buradaki amaç, kitabı ödünç alan kişiye, kitabı geri getirdiğinde öpücükle ödüllendirilebileceğini, aksi takdirde kirpinin oklarına hedef olacağını espriyle hatırlatmaktır.

Birbirinden ilginç diğer exlibris örnekleri ise şöyle:

“Kitapçıya gidip kendinize bir tane kitap satın alın”

“Bu kitap benim / Bu yüzden adımı yazıyorum / Eğer sen bu kitabı çalmak istersen / Boğazından asılacağını bilmelisin…”

“Herkes ödünç alabilir, fakat centilmen olan geri getirir”

“Bu kitabı çalmak cennetin kapılarını kapatır / Onu tahrip etmek cehennemin kapılarını açar / Kim bu kitabı izinsiz alırsa / Bütün Japon tanrıları tarafından cezalandırılacaktır”

Exlibrislerde 20. yüzyıla kadar pek çok motif yer almıştır. 15. yüzyıl exlibrislerinde gotik tarzdaki yazıların etkisi görülür. 16. yüzyılda ise Rönesans’ın etkisiyle armaların çevresi mimari örgeler ve çerçevelerle süslenmiştir. 17. yüzyıl exlibrislerinde Barok dönemin etkisi görülmüştür. Dini ve erotik konularda resimler yapılmış, betimlemeler daha çok kullanılmaya başlanmıştır. Önceleri sadece mimari figürler kullanılırken zamanla İtalyan üslubunun etkisiyle küçük melek resimleri, figürler ve doğadan çiçekler kullanılmaya başlanmıştır. 18. yüzyıldan itibaren ise doğa ve iç mekan betimlemelerine yer verilmiş bu mekanlar bazen fantastik ögeler, bazen kitabın bulunduğu kitaplıktan görüntüler şeklinde resimlenmiştir. Bu dönemin exlibrislerinin bir kısmını, o günün sanat anlayışına uygun olarak, deniz kabukları ve sarmal çiçek örgeleri süslemiştir.

Başlangıçta yalın bir isim ve sembolden oluşan exlibrisler, 18. yüzyıl sonlarında büyük kütüphanelerin vazgeçilmez uygulamaları arasında yer almıştır. 19. yüzyılda endüstri devrimiyle kitabın varlığı güçlenmiş, hızlı baskı teknolojisinin bulunmasıyla sadece özel kitaplıklar gelişmemiş, büyük kütüphaneler de kurulmuştur. Kitap basımının artmasıyla birlikte her kitaba ve kitap sahibine özgü tasarımlar yerine daha dar anlamda, basit mühürler, damgalar, exlibris olarak kullanılmaya başlanmıştır fakat özgün çalışmalar hep görülmüştür. 19. yüzyılın sonlarında exlibris koleksiyonculuğu keşfedilmiş ve yaygınlaşmıştır. Artık sadece kitaplara yapıştırmak düşüncesiyle yapılmayıp, biriktirme ve değiştirme objeleri olarak da kullanılmaya başlanan exlibrisler, kitaba özgü bir işaret olmaktan çıkıp, özgün bir grafik çalışma olarak da bağımsızlaşmıştır. Bu konuda kuramsal araştırmalar yapılmaya, kitap ve dergiler yayımlanmaya ve koleksiyoncularının toplandığı dernekler kurulmaya başlanmıştır.

Türkiye’de Exlibris

Osmanlı döneminden kalma el yazması ve basılmış kitaplarda görülen mühürler, birer mülkiyet işareti olarak kabul edilebilir. Mühürler, exlibris türüne girmese de özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması olarak bir işlevi yerine getirmişlerdir.
Türkiye’nin exlibrisle tanışması ise yurt dışına giden kişiler ya da batıdan alınmış kitaplar aracılığıyla olmuştur. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan exlibrislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları, bu kitapları kütüphanelere bağışlamışlar ya da sahaflara satmışlardır.

Ülkemizde henüz yeni yaygınlaşmaya başlayan ekxlibris sanatının meraklıları maalesef çok fazla değildir. Exlibris’le yeni tanışan kişilerse öncelikle işlevsel yönüyle ilgilenip daha sonra bu sanatı benimsemeye, ilgi duymaya, koleksiyonerliğe yönelmektedir. Kitapseverler exlibrisle tanışmaya, ilgi duymaya devam ettiği sürece bu sanat Türkiye’de bir gelenek haline gelecektir.

 Exlibrisler hakkında daha fazla bilgiye ulaşmak ve birbirinden güzel exlibris örneklerini incelemek isterseniz 2008’den bu yana etkinliklerine İstanbul’da İstanbul Exlibris Derneği olarak devam eden derneğin web sitesini ziyaret edebilirsiniz. (www.aed.org.tr

Kaynak:
*MANGUEL, Alberto. (2001). Okumanın Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
*KEENAN, James P. (2003). The Art of the Bookplate. New York: Barnes &Noble Books

*PROF. DR. HASİP PEKTAŞ

* http://www.aed.org.tr/tr/

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

error: İçerikte Kopyalama Yasaktır. ©️ Bu yazının her türlü telif hakkı yazarın kendisine ve/veya temsilcilerine aittir. Yazıların izin alınmadan kopyalanması ve kullanılması 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasasına göre suçtur.
  • No products in the cart.
Sohbeti aç
Canlı Destek