Mitolojide Kuşlar: Hüma Kuşu/ Hatice Şahin

Mitolojik metinleri sever misiniz? Hikaye dinlemeyi seven insanın geçmişten günümüze sürdüregeldiği alışkanlıklarından biridir anlatmak. Hele bu anlatılarda efsanevi ögeler varsa anlatılanı dinlemek insanı çocukluğun kucağına bırakır. Hatice Şahin, mitolojik metinlerde geçen kuşları araştırdı. Tüyden hafif, kayalardan güçlü bu kuşları yakından tanımak isteyenleri yazımıza bekleriz.

Hüma Kuşu:

Devlet kuşu olarak kabul edilen Hüma özellikle Türk efsanelerinde yer alır. Yakut Türklerinde Umay veya İmi şekliyle “Talih Kuşu” olarak geçtiği görülür. Kuzgun büyüklüğünde başı yeşil kanat uçları siyah bir kuştur.

Göktürklerde Hüma kuşunun gökyüzünde (yedi kat göklerde) yaşadığına, dilediği her yere ulaştığına, cesaretin, gücün, kudretin, egemenliğin, bahtın, devletin, bolluk- bereketin, güvenin sembolü olduğuna inanılmıştır. Onu “ongun” (totem-boylarını koruduklarına inanılan bir varlık genellikle bir hayvan) olarak kullanmışlar, Kül Tigin’e ait heykel başında da bu onguna yer vermişlerdir. 

Eski Türklerde ve Şamanlarda önemli bir motif olarak kullanılan hayat ağacı gök ile yeri birbirine bağlamada bir aracıdır. Gök tanrı inancında her şeyin mutlak yaratıcısı Kayra’dır. Ülgen onun çocuklarından birisidir. Göğün en üst katında Kayra, onun bir altında Ülgen oturur. Evrenin yazgısını Kayra belirler. Yeryüzünü yarattıktan sonra yerle göğü birbirine bağlayan dokuz dallı hayat ağacını da Kayra dikmiştir. Onun oğlu Ülgen Han’ın yedi oğlundan birisi Karakuş Han’dır. Kuşlara hükmeder.  

Hayat ağacının sahibi ise Umay (Hüma) adlı ana tanrıçadır. Doğacak çocukların koruyucusudur.  Hüma hayat ağacının tepesinde yaşar. Hüma kuşunun sonraki dönemlerde boyların, hanların, katunların ongunu olarak kullanılmasının, Özbekistan Cumhuriyeti’nin devlet armasında yer almasının temelinde de aynı inanış yatmaktadır. Genelkurmay Başkanlığı’nın armasındaki bir çift kanat da Hüma kuşuna aittir.

 Hüma kuşu, çoğu kez, yükseklerde dinlenmeksizin uçan, asla yere değmeyen cennet kuşu olarak düşünülür. Uçarken yumurtlar ve yavrusu havada iken yumurtadan çıkar. Hemen uçmaya başlar. Başına konduğu kimseye mutluluk getirdiğine inanılması sebebi ile talih kuşu veya devlet kuşu olarak da isimlendirilir. Bunun kaynağı da eskiden bir hükümdar ölünce halkın bir meydanda toplandığı ve Hüma’nın başına konduğu ya da gölgesinin üzerine düştüğü kişinin hükümdar olduğuna dair halk inancıdır. Hümayun kelimesinin hükümdar, padişah anlamlarını alması ve Hüma’ya devlet kuşu denmesi Hüma’nın gölgesi ile ilgili bu inançlar sebebiyledir. Hüma’nın canlısının asla yakalanamayacağı ve onu bilerek öldüren kişinin kırk gün içinde öleceği de yaygın inançlar arasındadır. 

Hüma Türk kültüründe önemli bir semboldür bu sebeple şiir ve edebiyatta da sıkça kullanılmıştır.